Mardin ve çevresi hakkında az miktarda bilgi sahibi olanların dahi bileceği bir beyliktir Artuklular. Bundan bin küsür yıl önce yaşamış olan beyliğin günümüzde halen izleri mevcuttur. Malazgirt Savaşı sonrası Anadolu’da kurulan Artuklular‘ın özellikle Güneydoğu Anadolu bölgesinde önemli bir yere sahiptir. Bölgenin Türkleşmesi ve İslamlaşmasında çok önemli rol oynamışlardır. İşte bugünkü yazımızda bu ünlü beyliğin hikayesine odaklanacağız. Artuklular’ı kim kurdu? Artuklu beyliği’nin yaptığı katkılar nelerdir? Sibernetiğin kurucusu ünlü mucit kimdir? Bunlar ve benzeri birçok sorunun cevabını makalemizde bulabileceksiniz.
Artuklular’ın Kuruluşu
Artuklu Beyliği her ne kadar tek bir parça halinde biliniyor olsa da üç kola ayrılarak yönetilmiş ve hüküm sürmüş bir beyliktir. Malazgirt Savaşı’ndan sonra Artuk Bey‘in oğulları tarafından kurulan beyliğin kolları bölgenin bayındır hale gelmesinde önemli rol oynamışlardır. Beyliğe ismini veren Artuk Bey, Malazgirt Savaşı sonrası ilk olarak Diyarbakır bölgesinde fetihlere başladı. Ancak burada Melikşah‘la arası açılınca sultanın kardeşi Suriye meliki Tutuş‘un emrine girdi. Bu sebeple Kudüs’ün fethinde yer aldı. 1091’de Kudüs’te öldükten sonra yerine oğulları İlgaz ve Sökmen Bey geçti. Kardeşler Fatimi ve haçlı baskısına dayanamayınca Mardin ve çevresine doğru harekete geçtiler ve burada beyliği kurdular. Artuklu Beyliği daha önce de söylediğimiz üzere 3 koldan oluşmaktaydı. Bu kollar: Hasankeyf(Diyarbakır), Harput(Elazığ) ve Mardin idi.
Hasankeyf(Diyarbakır) Artukluları(1102-1281)
Hasankeyf Artukluları, ilk kurulan Artuklu koludur. Artuk Bey’in oğlu Sökmen bey tarafından kurulmuştur. Bu parçanın başkenti sonraki süreçte Diyarbakır’a taşınmıştır. O yüzden beyliğe Diyarbakır Artukluları da denmektedir. Sökmen Bey, haçlılarla bu bölgede önemli mücadeleler vemriştir. Eyyübiler bu kola son vermiştir.
Mardin Artukluları(1106-1409)
Mardin Artukluları, İlgazi Bey tarafından kurulmuştur. Artuklu Beyliği’nin en uzun ömürlü olanıdır. Önce Anadolu Selçukluları sonraki süreçte de Eyyübi ve Moğol hakimiyetinde yaşamışlardır. 1409 yılında Karakoyunlular tarafından yıkılmıştır.
Harput(Elazığ) Artukluları(1185-1233)
Harput Artukluları, bugünkü adıyla Elazığ bölgesinde hüküm sürmüştür. Melik İmameddin Ebubekir tarafından kurulmuştur. Anadolu Selçuklu hükümdarı I. Alaaddin Keykubad tarafından 1224’te yıkılmıştır.
Artuklular ‘da Bilim
Artuklular denince akla gelen önemli bir isim vardır o da ünlü bilim insanı, mucit El-Cezeri‘dir. Sibernetiğin ilk kurucusu olarak da kabul edilen Cezeri’nin birçok icadı bulunmaktadır. Su saatleri, mekanik çalışan müzik aletleri, şifreli kilitler ve daha nice önemli icada imza atmıştır. Cezeri’nin icatları bugün İstanbul’da bulunan İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi‘nde görülebilmektedir.
Artuklular ‘da Mimari
Daha önce de belirttiğimiz üzere Artuklular’ın Anadolu medeniyetinin gelişmesinde çok önemli katkıları olmuştur. Bilim, kültür, sanat alanında katkılarının yanı sıra özellikle mimari alanda da birçok eser vermişlerdir. Bunlardan en bilineni Malabadi Köprüsü‘dür. Malabadi Köprüsü, 1147 yılında yapılmış olup günümüzde de ayakta durmaktadır. Dünyanın en büyük taş kemerli köprüsü unvanını elinde bulundurmaktadır. Malabadi’nin yanı sıra Artuklular’ın önemli birçok önemli mimari eseri vardır. Bunlar;
- Silvan (Meyyafarkin) Ulu Camii
- Mardin Ulu Cami
- Harput Ulu Cami
- Dunaysır (Kızıltepe) Ulu Camii
- Urfa Ulu Camii
- Batman Malabadi Köprüsü
- Mardin Hatuniye Medresesi
- Diyarbakır Mesudiye Medresesi
- Diyarbakır Artuklu Sarayı
Artuklular ‘ın Özellikleri
- Artuklular; Hasankeyf(Diyarbakır), Mardin ve Harput(Elazığ) olmak üzere üç kol halinde hüküm sürmüşlerdir.
- Malazgirt Savaşı’ndan sonra kurulan ilk beylikler içerisinde en uzun ömürlü olanıdır.
- Ünlü seyyah Marco Polo, seyahatname adlı eserinde Mardin Artukluları’nın dokumacılığı üzerine bilgiler vermiştir.
- Ünlü İslam bilim insanı, mucidi ve sibernetiğin kurucusu Cezeri, bu beylik döneminde yaşamıştır.
- Ünlü Malabadi Köprüsü bu beyliğe aittir.
