Safeviler Devleti, İran tarihinde önemli bir yere sahip olan bir İran Şii İslam devletidir. Safeviler’i 1501 yılında Azerbaycan bölgesinde yaşayan Türkmenlerin etnik birliğini sağlayan Şah İsmail kurmuştur. Safeviler Devleti, İran tarihindeki en güçlü ve etkili İslam devletlerinden biridir. Monarşi ile yönetilen bir devlettir. Şah İsmail, Safevi tarikatını kullanarak İran’da bir siyasi güç oluşturdu ve Şah olmak için savaş başlattı. 1501 yılında Şah İsmail, Tebriz’i ele geçirerek Safevi Devleti’ni kurdu. Bazı kaynaklarda Safeviler’in Farslardan çok Türklere yatkın olduğundan bahsedilmektedir. Bunun perde arkasında Safeviler’in Azerbaycan Türkçesi konuşuyor olmalarıdır. Bu makalemizde çok merak edilen Safeviler Türk mü sorusuna da cevap arayacağız.
Safevi Devleti’nin Kuruluşu
O dönemde Anadolu’ya Osmanlı Devleti hakimdi. Bu hakimiyetin içerisinde Türkmenler de bulunuyordu. Osmanlı Türkmenleri kontrol etmekte zorlanarak onlara baskı uygulayıp hakim olmak istiyordu. Bunun sonucunda Erdebil Şeyhi Türkmenleri Osmanlıya karşı bıçak gibi bileyerek karşı durmaları konusunda baskı uyguladı. Böylelikle Safevi Devletinin temeli atılmıştır. Osmanlı Devletinde azınlık bulunan bazı Türkmen grupları da Safevi Devletine katıldı.Osmanlı ile aralarında husumet kurmuş olan Safeviler sık sık Osmanlının topraklarını kendi hakimiyetlerine almak için isyan çıkartırlardı.
Safeviler Türk Mü?
1722 yılına kadar İran’a hükmeden Safevi Devleti bir Türk devleti idi. Devlet adamları, komutanlar arasında Türkçe konuşulmaktaydı. Bunun yanı sıra devletin kurucusu olan Şah İsmail de Türkçe şiirler yazmaktaydı.
Şah İsmail Dönemi
Safevi Devletinde Şii İslam anlayışını benimseyen Şah İsmaildir. Şii İslam bu devletin resmi dini haline geldi. Bu dönemde, Safevi Devleti bir İslam devleti olarak benimsendi ve hızla genişledi. Şah İsmail, devletin sınırlarını doğuda Afganistan ve Hindistan’a, batıda Irak’a, kuzeyde Gürcistan’a ve kuzeybatıda Azerbaycan’a kadar genişleterek Safevi Devleti’ni büyüttü.
Şah Abbas Dönemi
Safeviler Devletinin parlak ve reformlarla dolu dönemini Şah Abbas yaşattı. Şah Abbas, 1588’den 1629’a kadar hüküm sürdü ve bir sürü yenilikte bulundu. Safeviler Devletini merkezi bir imparatorluk haline getirerek askeri ve ticari alanda reformlar yaptı. Şah Abbas, İsfahan’ı İran’ın başkenti yaparak İran’ın kültürel ve sanatsal merkezi haline gelmesini sağladı. Yeni askeri birlikler kurdu ancak önemli hatalar yaptı, devlet kurumlarına fars kökenli kişileri tayin ederek iç çatışmaya yol açtı. Devletin başkentini 1598 yılında Gezvin’den İsfahan olarak belirlemişlerdir. Bunun sonucunda devletin içindeki idare kabiliyeti başlamıştır. Safevi devleti 18. yüzyılın başlarına dek yaşamasına rağmen Türk devletinin geleneklerinden tamamıyla uzaklaşarak Fars şahlarının geleneklerini yaşatmıştır.
Osmanlı İle Safeviler ‘in Mücadelesi
Safeviler ile Osmanlı sürekli bir çatışma içerisindeydi. Bunun sonucunda Safeviler Devleti yıkıldı.1722’de, Afşar Türkmenleri, Safeviler Devleti’ni yıkarak İran’ın kontrolünü ele geçirdiler. Kanuni Sultan Süleyman 4 defa Safeviler Devletine işgale girişmiş fakat 4 ünde’de başarılı olamamıştır. Kanuni, bir sonuç alamadığını görüp 1555 yılında Tehmasib’le Amasya’da barış anlaşmasını imzalamıştır. 1.Tehmasib öldükten sonra Azerbaycan’da bir hâkimiyet kavgası baş göstermiştir. Bundan faydalanan Osmanlı Sultanı 3. Murat 1578 yılında Güney Kafkas’a saldırarak Şamahı ve Derbendi işgal ederek hakimiyet sağlamıştır. 12 yıl süren Osmanlı-Safevi çatışması 1590 yılında imzalanan bu anlaşmayla tamamen son bulmuştur. O dönemde hâkimiyete sahip Şah Abbas Azerbaycan’ın güney-doğu harici batıdaki topraklarının tamamını Osmanlı imparatorluğuna bırakmak zorunda kalmıştır.
Safeviler ‘in Yıkılışı
Osmanlı ile olan bu savaşlar bölgedeki güç dengesini etkilemiş ve Safevilerin Osmanlılara karşı aldığı ağır yenilgiler, devletin zayıflamasına yol açmıştır. Afgan İstilası ise Safevilerin sonunu getiren olay olmuştur. Afganistan’dan gelen Afgan İmparatorluğu ordusu, İran topraklarını ele geçirmiş ve Safevi hükümdarı Sultan Hüseyin’in ölümüne neden olmuştur. Bu istila sonucunda Safeviler Devleti yıkılmış ve yerine Kaçar Hanedanlığı kurulmuştur. Safeviler Devleti’nin yıkılışında iç karışıklıklar, iktidar mücadeleleri ve ekonomik sıkıntıları sayabiliriz.
